وقتی كه كتابهای تاریخ هنر و نقاشان بزرگ غربی را ورق می زنیم ، با تصاویر بی شماری از هنرمندان بزرگ روبرو می شویم ؛ تصاویری زیبا ، متنوع و با تركیبهای گوناگون و سبكهای متفاوت؛ برخی از این نقاشیها که تحت عنوان شمایلنگاری معرفی شده اند ، زندگی حضرت مریم و فرزندش مسیح را تشكیل میدهد كه در دروه های مختلف به تصویر درآمده اند . این شمایلها علیرغم سادگی فرم و تكنیك ، با زیبائیهای چشم گیر ، انسان را ساعتها به خود مشغول می كنند ؛ بارها و بارها این صفحات را ورق می زنی و ساعتها به نظاره می نشینی و هر بار چیز تازه تری درآنها می یابی.

هنرمندان قرون وسطی بیش از هر موضوع دیگری شمایلهای حضرت مریم و عیسی (ع) را استادانه در صحنه های متفاوت ، همچون عبادت و نیایش ، معراج ، غسل تعمید و زندگی روزمره و . . . به تصویر کشیده اند.

زیبائی ، سادگی و معنویتی كه توأمان در هماهنگی صورت ومحتوای این شمایلها وجود دارد باعث علاقمندی من به این موضوع گشت . این شد كه تصمیم گرفتم علی رغم كمی منبع در حد توان خود به تحقیق و گردآوری نمونه هائی در مورد شمایلنگاری قرون وسطی و معرفی برخی از هنرمندان آن بپردازم ؛ لیکن به علت تجانس و نزدیکی شمایلنگاری قرون وسطی با هنر دوره بیزانس از لحاظ بصری و محتوایی ، در اکثر قسمتهای این جزوه ، هنر این دو دوره در کنار هم مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

در فصل دوم اشاراتی به شكلهای نشانه ای و نمادین شده است ، اما چون بحث اصلی ، بررسی شمایلنگاری است و با این عقیده كه جهان هستی در چهره انسان جلوه می كند و آنچه در سیمای افراد دیده می شود ، در واقع جلوه ای است از درون آنها و سیرت قدیسان در سیما و صورت ایشان نمایان است ، لذا در ارائه نمونه ها و مصادیق تصویری حاضر در بخش فوق ، قطع نظر از بررسی جنبه های فنی و موضوعی ، شخصیتهای روحانی نیز در برخی موارد تحلیل و نقد شده است .

در فصل سوم به بررسی ویژگیهای بیانی و بصری تعدادی از آثار شمایلنگاری قرون وسطی و بیزانس و مقایسه آن با نقاشی دوره گوتیک پرداخته شده است . علت انتخاب دوره گوتیك برای مقایسه با شمایلهای قرون وسطی و بیزانس ، وجود آثار فراوان با موضوعات مشابه و نزدیكی نقاشی این دوره ها با یكدیگر است . لذا به خاطر طولانی نشدن بحث ، همینطور اهمیتی که برخی از شخصیتهای روحانی و قدیس مانند حضرت مریم و مسیح (ع) در آثار هنرمندان این دوران داشته اند ، جهت بررسی بهتر موضوعات ، شمایلهای با موضوع حضرت مریم به عنوان یک نمونه بارز مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

فهرست مطالب

مقدمه

پیشگفتار

شمایل[1]و ویژگیهای آن

شمایلنگاری

شمایل شكنی

شمایلنگاری در قرون وسطی و بیزانس

ویژگیهای آثار كاتاکُمب

نماد در شمایلنگاری

موضوعات شمایلنگاری

موضوعات عام

شمایل های مقدس در آثار نقاشی قرون وسطی و بیزانس

موضوعات خاص

بررسی شمایلهای حضرت مریم در نقاشی قرون وسطی و بیزانس

 ویژگیهای بصری

پیكره

ترکیب بندی

نور و رنگ

ویژگیهای بیانی

 کادر و ترکیب پرسوناژها

حالات پرسوناژها

مقایسه شمایلهای حضرت مریم در قرون وسطی و بیزانس با دوره گوتیک

 تفاوت وتشابه در عناصر بصری

تفاوت وتشابه در عناصر بیانی

بررسی شمایلهای حضرت مریم در آثار هنرمندان قرون وسطی

دوچو

چیمابوئه

جوتو

مارتینی

نتیجه گیری

منابع و مأخذ

تصویر (1-1) مادر خدا – شمایلی از مریم عذرا و مسیح كودك - روسیه - حدود 1150 میلادی

تصویر (2-1) مسیح نجات دهنده - نقاشی روی چوب حدود 1050 میلادی – دوره بیزانس

تصویر ( 1-2 ) تصاویری از كتاب مقدس - حدود 1200 – 1101 میلادی - یونان

تصویر ( 2-2 ) مادونا و سنت ترینیتا – اثر چیمابوئه – سال  1270

محل نگهداری : گالری یوفیزی فلورانس

تصویر ( 3-2 ) ستایش مریم عذرا توسط مجوسیان – نقاشی روی چوب – اثر چیمابوئه - سال 1240

تصویر ( 4-2 ) تابوت سنگ آهكی مربوط به یكی از كاتاكمب های رم - سال 350 میلادی

تصویر ( 5-2 ) چوپان نیکو - تابوت سنگی مربوط به یكی از كاتاكمب های رم – سال 390 میلادی

تصویر ( 6-2 ) قسمتی از یك تابوت سنگی با عنوان چوپان برگزیده - یكی از كاتاكمبهای رم سال 390 میلادی

تصویر ( 7-2 ) سربازان خدا – نقاشی كشف شده از یك كاتاكمب در شهر رم – سال 200 میلادی محل نگهداری : موزه سلطنتی بروكسل - بلژیك

تصویر ( 8-2 ) مسیح در حال شبانی - نقاشی بر روی دیواره یك كاتاكمب در شهر راونا در زمان گالا پلاسیدیا ، اپراتور زن رومانها- سال 425 میلادی

تصویر ( 9-2 ) مراسم غسل تعمید – سقف نگاره یك كاتاكمب در شهر راونا – ایتالیا حدود 510 میلادی

تصویر ( 10-2 )

تصویر( 11-2 ) شمایل مسیح در مقام اعلی - جزیره سیسیل - مربوط به سال 1148 میلادی

تصویر ( 12-2 ) مادونا – تمپرا روی چوب – حدود 1200 میلادی – دوره بیزانس

تصویر ( 13-2 ) سقف نگاره ای از موزائیك – كلیسای سنت ویتاله ایتالیا – سال 550 میلادی

تصویر ( 1-3 ) شمایل سنت متیو ( نویسنده انجیل متیو ) – مربوط به قرن نهم میلادی

تصویر ( 2-3 ) شمایل سنت جرج معجزه گر – حدود 1180 میلادی

تصویر ( 3-3 ) شمایل سنت پیتر – مربوط به دوره بیزانس – حدود 1150 میلادی

تصویر ( 4-3 ) شمایلی از سنت بوریس و سنت گلب از شاگردان مسیح (ع) – قرن یازدهم

تصویر ( 1-4 ) شمایل مریم مقدس و مسیح كودك – تمپرا روی چوب حدود 1040 میلادی- دوره بیزانس

تصویر ( 10-4 ) شیشه منقوش پنجره كلیسای دومو سیه نا - قطر دایره : 700 سانتیمتر ( دوره بیزانس )

تصویر ( 16-4 ) مریم مقدس و مسیح كودك – نقاشی روی چوب ( دوره بیزانس )

تصویر ( 17-4 ) مادونا و كودك – نقاشی بر روی پانل چوبی حدود 1080 ( دوره بیزانس )

تصویر ( 19-4 ) شفاعت از جانب باكره مقدس – حدود 1150 میلادی

تصویر ( 20-4 ) شمایل مریم مقدس با مسیح كودك - دوره بیزانس

تصویر ( 21-4 ) شمایل مریم مقدس نشسته بر تخت - دوره بیزانس

تصویر ( 22-4 ) مریم پوشیده – نقاشی بر دیوار كاتاكمبی در شهر پریسیا – رم حدود سال 400 میلادی

تصویر (23-4 ) تصلیب مسیح – موزائیكی در كلیسای دورمیشن – دافنی یونان سال 1085 میلادی – دوره بیزانس

تصویر ( 24-4 ) تدفین مقدس – مربوط به اواخر دوره بیزانس